पंढरपूर वारीतील स्त्रीशक्ती - भक्ती, आव्हाने आणि सक्षमीकरणाचा अनोखा प्रवास

पंढरपूरची वार्षिक वारी – म्हणजेच, श्री विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी लाखो वारकऱ्यांनी काढलेली अध्यात्मिक यात्रा – केवळ एक धार्मिक मिरवणूक नाही, तर तो एक चैतन्यमय सांस्कृतिक सोहळा आहे. भक्ती, सामुदायिक भावना आणि समतेची ती एक जिवंत परंपरा आहे. या वारीत पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून, किंबहुना अनेकदा त्यांच्याही एक पाऊल पुढे राहून, मोठ्या संख्येने महिला सहभागी होतात.

 

वारकरी महिलांच्या भूमिकेचा, त्यांच्या भक्तीचा, लवचिकतेचा, त्यांना अनुभवाव्या लागणाऱ्या आव्हानांचा आणि त्यातून फुलणाऱ्या सक्षमीकरणाचा मागोवा आपण या ब्लॉग मध्ये घेणार आहोत.

 

वारकरी संप्रदायामध्ये स्त्रियांच्या स्थानाबद्दलचं एक महत्त्वाचं आणि अद्वितीय निरीक्षण म्हणजे आराध्य दैवत असलेल्या विठ्ठलाला स्त्रीच्या रूपात पाहण्याची पद्धत. विठ्ठलाला 'विठू माऊली' म्हटलं जातं. पुरुष देवतेच्या ठायी असलेली ममता, वात्सल्य या गुणांमुळे त्याच्याकडे स्त्रीरूपात पाहिले गेल्याचे दुसरे कोणतेही उदाहरण पाहायला मिळत नाही. त्यामुळेच, मूल आईकडे ज्याप्रकारे हट्ट करते, आईशिवाय जसे बेचैन होते, तीच अवस्था भक्तांना पांडुरंगाच्या बाबत अनुभवायला मिळते.

हीच समतेची भावना वारीमध्येही 'माऊली' या संबोधनातून प्रकर्षाने दिसते. वारीमध्ये एकमेकांशी, अनोळखी व्यक्तीशी बोलतानाही सर्वजण एकमेकांना 'माऊली' असे संबोधतात, मग ती व्यक्ती पुरुष असो वा स्त्री. खरंतर, पुरुषांसाठीही वारी हा माहेरी जाण्याचा आनंद देणारा अनुभव असतो, जिथे लिंगभेदापलीकडील एक निखळ आणि पवित्र नाते निर्माण होते.

 

वारीची परंपरा ही भक्ती चळवळीत रुजलेली आहे, ज्याने ऐतिहासिकदृष्ट्या भक्तीसाठी अधिक समानतावादी जागा दिली, अनेकदा जात आणि लिंगाचे अडथळे ओलांडले. संत जनाबाई, कानोपात्रा आणि मुक्ताबाई यांसारख्या सुरुवातीच्या संत-कवयित्रींपासून, ज्यांचे अभंग सखोल अध्यात्मिक अंतर्दृष्टी आणि वैयक्तिक अनुभवांनी भरलेले आहेत, महिला वारकरी संप्रदायाचा अविभाज्य भाग राहिल्या आहेत. या संत महिलांनी केवळ अध्यात्मिक भूदृश्यच घडवले नाही, तर इतर सामाजिक क्षेत्रांत स्त्रियांना अनेकदा नाकारल्या जाणाऱ्या अध्यात्मिक स्वातंत्र्याचे एक प्रकारचे निःशब्द समर्थनही केले. त्यांचा वारसा आजही वारीत सहभागी होणाऱ्या लाखो महिलांना प्रेरणा देत आहे.

वारीत सहभागी होणाऱ्या स्त्रिया अनेकदा विसाव्याच्या ठिकाणी ओव्या म्हणतात. अनेक लोकदैवतांचे वर्णन या ओव्यांमधून आले आहे. पण विठ्ठलाविषयी असलेल्या लोकगीतांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे या गीतांमधील विठ्ठल रुक्मिणीला घरकामात मदत करणारा आहे. उदाहरणार्थ: "चंद्रभागेच्या पात्रामध्ये सोनियाचा विळा, रुक्मिणी धुणं धुते देव विठ्ठल देतो पिळा"

किंवा

"रुक्मिणी धुणं धुते देव घसाऱ्याला बसं, दोघांच्या प्रीतीचं चंद्रभागेला हसू येतं" संत साहित्यात सर्व संतांना त्यांची नित्यकर्म करताना देवाने मदत केल्याचे दाखले आहेत, जसे जनाबाईंना आंघोळीला पाणी काढणे किंवा त्यांची वेणी घालणे. स्त्रियांनी रचलेल्या या लोकगीतांतून देवालाही घरकामात मदत करणारा, म्हणजेच समतेचे प्रतीक म्हणून उभे केले आहे.

वारकरी संप्रदायाचे मूळ आवाहनच "यारे यारे सान थोर | याती भलते नारी नर ||" असे आहे, जे त्याची सर्वसमावेशकता दर्शवते. या संप्रदायात मुक्ताबाई, जनाबाई, सोयराबाई, बहिणाबाई यांसारख्या अनेक वारकरी स्त्री संत होऊन गेल्या आहेत. त्यातल्या मुक्ताबाईंनी तर वयाने ज्येष्ठ असलेल्या चांगदेवांना गुरुत्वाच्या नात्याने उपदेशही केला आहे. चांगदेवांसारख्या वयोवृद्ध पुरुषांना मुक्ताबाईंसारख्या लहान मुलीला गुरु करण्यात कोणताही संकोच वाटला नाही. अशीच निकोप व्यवस्था संप्रदायाला अपेक्षित आहे.

 

काही पारंपरिक सांप्रदायिकांच्या मते स्त्रियांना कीर्तन करण्याचा अधिकार नसला तरी, स्त्रियांच्या कीर्तनाचे समर्थन करणारे सातारकरांसारखे फडही येथे आहेत. स्त्रियांच्या कीर्तनाला विरोध करणाऱ्या बहुतेक लोकांनाही स्त्रियांचे भजन, प्रवचन इत्यादी गोष्टी चालतात. अलीकडच्या काळात ग्रामीण भागातून मोठ्या प्रमाणावर महिला कीर्तनकार आणि प्रवचनकार तयार होत आहेत. काही ठिकाणी तर महिलांच्याच नामसप्ताहाचे आयोजन केले जाते, ज्यात पारायण, व्यासपीठ संचालन, प्रवचन, कीर्तन, टाळकरी आणि पखवाज वादकही महिलाच असतात.

 

जैतुनबी ऊर्फ जयदास महाराज (इ.स. १९३०:माळेगाव, बारामती, महाराष्ट्र - ७ जुलै, इ.स. २०१०:पुणे, महाराष्ट्र) या एका वारकरी संत होत्या. मुस्लिम कुटुंबात जन्मलेल्या जैतुनबी यांनी आयुष्यभर वारकरी संप्रदायाचा प्रसार केला. परंपरा आणि मर्यादांना जैतुनबी या मुस्लिम महिलेने सर्वप्रथम छेद दिला. आधीच स्त्री, त्यात धर्म मुस्लिम... जैतुनबींची भक्ती वारकरी संप्रदायात मोठी चर्चीत विषय ठरली. विठ्ठलभक्तीच्या वेडापायी त्यांनी एकही वारी चुकवली नाही आणि वारकरी बुवांच्या विरोधाला न जुमानता हरिनाम घेऊन कीर्तन करण्याचा हट्ट पूर्ण केला. वयाच्या ७५ व्या वर्षी वारीतच त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. जैतुनबींनी महिला कीर्तनकारांच्या मनात पेटवलेला भक्तीचा हा दिवा आज अनेक पणत्यांच्या रूपाने महाराष्ट्रभर तेवत आहे.

 

यातीलच एक म्हणजे आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या भारूडकार चंदाबाई तिवाडी. एखादी स्त्री भारूड करू शकते यावर आधी तर वारकरी संप्रदायाचा विश्वासच नव्हता. चंदाबाई भारूड सादर करत असताना वारकरी पुरुषांनी टाळ आणि मृदंगाची साथसंगत करायलाही नकार दिला. त्यांनी दिंडीत भारूड करण्यासाठी खूप विरोध सहन केला, अगदी उडी मारत भारूड सादर केल्याने टिंगलटवाळीलाही तोंड दिले. मात्र, जिद्दीने त्यांनी 'नाठाळांचे माथा काठी' हाणत, ओळखीच्या वादकांना तसेच टाळ वाजवण्यासाठी स्त्रियांना उभे केले. आज महिला भारूडकार म्हणून चंदाबाईंचे नाव आदराने घेतले जाते.

 

वयाच्या १२ व्या वर्षापासून हरिनामाची ओढ लागलेल्या गोदावरीताई मुंडे यांच्या घरात रोज रात्री भजन होत असे. एक अक्षरही न शिकलेल्या गोदावरीताई, रात्री ऐकलेले भजन सकाळी गुरे राखताना गाऊन पाठ करण्याच्या सवयीमुळे कीर्तन करायला शिकल्या. सुरुवातीला 'ती पाहा लता मंगेशकर' किंवा 'नको नको स्त्रियांचा परमार्थ' अशा शब्दांत त्यांना टोचून बोलले गेले. आज चाळिशीच्या उंबरठ्यावरील गोदावरीताईंनी आपल्यासारख्या अनेक महिला कीर्तनकार घडवण्याचा वसा घेतला आहे. ग्रामीण भागात त्या केवळ महिला मंडळांचा सप्ताह करतात, ज्यात वादकांपासून ते कीर्तनकारांपर्यंत महिलांचाच सहभाग असतो. कडवट पुरुष अनेकदा या कीर्तनांकडे फिरकत नाहीत, पण त्यांचा भक्तीचा गजर अव्याहतपणे सुरू आहे.

 

साधारण दहा वर्षांपूर्वी विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर समितीने विविध जातींच्या पुजाऱ्यांची नियुक्ती केली. यामध्ये रुक्मिणी मातेच्या पूजेसाठी महिला पुजाऱ्यांचीही नियुक्ती करण्यात आली. हा निर्णयसुद्धा वारकऱ्यांमध्ये कोणतीही 'खळखळ' (विरोध) न होता सहज स्वीकारला गेला, जो या संप्रदायाच्या पुरोगामी विचारांचे द्योतक आहे.

 

आज, वारकऱ्यांच्या एकूण संख्येत महिलांचा वाटा दिवसेंदिवस वाढत आहे. त्या केवळ आपल्या कुटुंबासोबत वारी करत नाहीत; तर त्या सक्रिय सहभागी आहेत – प्रार्थनांचे नेतृत्व करतात, पवित्र 'तुळशी वृंदावन' डोक्यावर घेतात, हजारो वारकऱ्यांसाठी भोजन व्यवस्था सांभाळतात, रुग्णांची काळजी घेतात आणि अनेकदा भजन-कीर्तन मंडळांचे नेतृत्व करतात. त्यांची उपस्थिती या खडतर यात्रेला एक अद्वितीय ऊर्जा, श्रद्धा आणि संघटनात्मक कौशल्ये प्रदान करते. पारंपरिक साडी परिधान करून, शेकडो किलोमीटर अनवाणी चालत, हवामानाचे चढ-उतार सोसत, चेहऱ्यावर हास्य आणि मुखात नामजप असलेली महिला वारकऱ्यांची गर्दी पाहणे हे त्यांच्या अफाट अध्यात्मिक आणि शारीरिक सामर्थ्याचे एक शक्तिशाली प्रतीक आहे.

 

वारीमुळे होणारा एक मोठा भौतिक बदल म्हणजे नेहमीच्या दिनक्रमात होणारा बदल. गृहिणींसाठी आणि शेतकरी स्त्रियांसाठी घराबाहेर पडून रोजच्या कामा काही काळासाठी पूर्णविराम देऊन, पूर्णवेळ भजन-कीर्तन आणि इतर गोष्टींचा आनंद घेण्याची एक संधी असते. वारीत येणाऱ्या महिलांपैकी काहीजणी आपल्या पतीसोबत, कुटुंबासोबत, ओळखीच्या ग्रुपसोबत येतात, तर काही एकट्या वारीत सामील होतात.

 

वारीमध्ये स्वयंपाकाची जबाबदारी काही दिंड्यांमध्ये स्त्रियांवर असली तरी, यात पुरुषांचाही लक्षणीय सहभाग असतो. अनेक पुरुष घरी ज्या कामांशी संबंध येत नाही, अशी कामे वारीमध्ये करतात. स्वयंपाकात मदत करणे – भाजी खरेदी, चिरणे, बनवणे, भात लावणे, क्वचित प्रसंगी शिरा, भजी वगैरे पदार्थ बनवण्यात पुरुष सहभागी होतात. पंगत वाढण्याची जबाबदारी मुख्यत्वे पुरुषांकडे असते. पोळ्या किंवा भाकरी बनवण्याचे काम मात्र अजूनही बहुतेक ठिकाणी महिला वर्गाकडेच आहे, तर काही दिंड्यांमध्ये यासाठी आचाऱ्याची विशेष व्यवस्था असते.

 

दिंडीमध्ये चालताना लिंगभेदापलीकडील नाते निर्माण होऊन एकत्रितपणे फुगड्यांसारखे खेळही खेळले जातात. अशा प्रकारचे मोकळे आणि समतावादी वातावरण पारंपरिक समाज रचनेत इतरत्र दिसत नाही. पारंपरिक व्यवस्थेमध्ये स्त्रियांना नातेवाईक, शेजारी आणि शेतीनिमित्त संबंध येणाऱ्या इतर स्त्रिया सोडल्या तर स्वतंत्र अशा सख्या मैत्रिणी असण्याची शक्यता जवळजवळ नव्हती. अलीकडे वारीमध्ये मात्र स्त्रियांचा वेगवेगळ्या वर्गातील इतर स्त्रियांशी संबंध येतो, त्यांचे सामाजिक वर्तुळ विस्तारते.

 

मासिक पाळीचा विटाळ: स्त्रियांना देवदर्शनापासून (धार्मिक स्थळांपासून) दूर ठेवण्याचे एक मुख्य कारण मासिक पाळीचा 'विटाळ' हे सर्वश्रुत आहे. त्यामुळेच बहुतांश महिला कीर्तनकार आणि वादक प्रौढ आहेत, ज्यांची मासिक पाळी बंद झाली आहे. वारीत पाळी आलेल्या स्त्रियांसाठी एक वेगळी राहुटी असते.

  

मात्र, वारीच्या प्रवासात मासिक पाळीकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन अनेकदा बदललेला दिसतो. बीबीसी मराठीने केलेल्या एका अहवालानुसार, पंढरपूरच्या २१ दिवसांच्या वारीत मासिक पाळीचा 'विटाळ' मानला जात नाही. वारकरी महिला याला निसर्गाचाच एक भाग मानतात आणि 'सगळं पांडुरंगाच्या चरणी लीन आहे' अशी त्यांची भावना असते.स्वच्छतेच्या बाबतीतही महिला मार्ग काढतात. अर्चना कदम यांच्या म्हणण्यानुसार, त्या पॅड बदलण्यासाठी जागा पाहून विल्हेवाट लावतात आणि नंतर अंघोळीची सोय मिळाल्यावर स्वच्छता करतात. त्या सांगतात, "आम्ही बायकाच एकमेकींना मदत करतो." अकलूजमध्ये तर ग्रामपंचायती आणि बचत गटांच्या माध्यमातून महिला वारकऱ्यांना मोफत सॅनिटरी पॅडचे वाटप केले जात होते आणि मासिक पाळीच्या स्वच्छतेविषयी जनजागृतीही केली जात होती, हे एक सकारात्मक बदल दर्शवते.

वारीमध्ये सहभागी होणाऱ्या महिलांना सॅनिटरी पॅडचे वाटप करणे, ही आवश्यक बाब आहे. यामुळे महिलांची स्वच्छता आणि आरोग्य जपले जाईल. अनेक सामाजिक संस्था आणि व्यक्ती यासंदर्भात पुढाकार घेत आहेत, ज्यामुळे महिलांना मासिक पाळीच्या काळात चांगली आरोग्य सुविधा मिळू शकेल.

 

 

वारीमध्ये सहभागी होणाऱ्या महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढते आहे आणि त्यांना या काळात स्वच्छतेच्या विशेष गरजा भासतात.

 

अनेक सामाजिक संस्था आणि व्यक्ती, जसे की Humanity India Trust, NDTV, आणि The New Indian Express अशा संस्था सॅनिटरी पॅडचे वाटप तसेच मासिक पाळीच्या आरोग्याबद्दल जनजागृती करतात.

 

या संस्था वारीच्या मार्गावर तसेच महिलांच्या वस्त्यांमध्ये सॅनिटरी पॅडचे वाटप करतात. काही ठिकाणी मोफत पॅडचे वाटप केले जाते, तर काही ठिकाणी ते कमी किमतीत उपलब्ध करून दिले जातात.

 

सॅनिटरी पॅडच्या वाटपासोबतच मासिक पाळी आणि स्वच्छतेबद्दल जागरूकता निर्माण करण्याचे कामही केले जाते. यामुळे महिलांना योग्य माहिती मिळते आणि त्या आरोग्यदायी सवयी अंगीकारू शकतात.

एकंदरीत, वारीच्या आध्यात्मिक आणि सामुदायिक वातावरणात मासिक पाळीला जोडलेली सामाजिक आणि धार्मिक बंधने थोडी सैल होत असल्याची भावना महिलांमध्ये प्रकर्षाने दिसते. मासिक पाळीमुळे वारीमध्ये कुठलिही बाधा येऊ नये याची खबरदारी वारकरी महिला घेतात.

 

तरुण पिढीचा (मुलीं) सहभाग: सध्या कीर्तनकारांच्या चमूत तरुण मुलींचा भरणा दिसत नसला तरी, नवी पिढी निरूपण करण्यात रस घेऊ लागली असल्याचे चंदाबाई सांगतात. तरुण मुलींना मासिक पाळीच्या कारणास्तव घेऊन जात नसले तरी त्यांना वारकरी संप्रदायाचे शिक्षण मिळावे यासाठी महिला कीर्तनकारांनीच पुढाकार घेतला आहे. बंडा महाराज कराडकर यांनीही ५०० मुलींना प्रशिक्षण देण्यासाठी शिबिरे घेतली आहेत.

 

महिला वादक घडवणे: वारकरी संप्रदायात पुरुषांना टाळ वाजवण्याचे, अभंग गाण्याचे तंत्रज्ञान शिकवणाऱ्या प्रशिक्षण शाळा आहेत. मात्र महिलांना कीर्तन कोणी शिकवले? पंढरीची वारी हे त्यांच्यासाठी 'चालते-गाते' विद्यापीठ ठरले. महिला कीर्तनकारांच्या सप्ताहातूनच महिला वादकांचा शोध लागला आणि त्या घडवण्यात मदत झाली. बारूळच्या दोन्ही डोळ्यांनी अंध असलेल्या मंगला कुलकर्णी यांचा मृदंगवादनात कोणी हात धरू शकत नाही. परळीच्या ज्ञानेश्वरीताई पखवाज वाजवतात तेव्हा भलेभले तोंडात बोटे घालतात. मुक्ताबाई बारोळेही मृदंगवादनाचा आनंद घेत विठ्ठलभक्तीत तल्लीन होतात. 'बांगड्या भरलेले अनेक हात आज टाळ वाजवत, मृदंगावर थाप मारत, पखवाज वाजवत सेवा करत आहेत.

 

यावर्षी (२०२५) आषाढी एकादशीनिमित्त बुधवारी (दि. १८ जून) डोंबिवलीहून पंढरपूरला पहाटे सायकलने वारी निघाली. डोंबिवली एमआयडीसीच्या निवासी विभागातील गणपती मंदिरातून निघालेल्या या दिंडीमध्ये ५० महिलांसह पुरुष आणि मुलांनीही सहभाग घेतला आहे. २२ जूनपर्यंत पंढरपुरात वास्तव्य करून, विठ्ठल-रखुमाईचे दर्शन घेऊन येणाऱ्या वारकऱ्यांची सेवा करण्याचा त्यांचा उद्देश आहे. पर्यावरण, आरोग्य, पर्यटन आणि देवदर्शन हे या सायकलदिंडीचे महत्त्वाचे उद्देश असून, १५ वर्षांच्या मुलांपासून ते ७८ वर्षांच्या महिला व पुरुषांपर्यंत विविध वयोगटातील भाविक यात सहभागी झाले आहेत. ही सायकलवारी, पारंपरिक पायी वारीला पूरक ठरत, महिलांनी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा आणि शारीरिक क्षमतेचा वापर करत आपली भक्ती कशी व्यक्त केली आहे, हे दर्शवते.

 

वारी ही एक गतिमान आणि विकसित होत जाणारी परंपरा आहे, आणि महिलांचा सहभाग तिच्या सर्वसमावेशकतेचा, तिच्या सांस्कृतिक व अध्यात्मिक वारशाचे जतन करण्यात त्यांच्या अविभाज्य भूमिकेचा पुरावा आहे. 'दृष्टी स्त्री अध्ययन प्रबोधन केंद्र' म्हणून, आम्ही ओळखतो की वारी ही केवळ एक अध्यात्मिक यात्रा नाही, तर ती महिलांच्या सामर्थ्याची, श्रद्धेची आणि महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक व अध्यात्मिक संरचनेत त्यांच्या अविस्मरणीय योगदानाची एक सखोल अभिव्यक्ती आहे.

 

संत बहिणाबाईंच्या अभंगातून, 'संतकृपा झाली इमारत फळा आली, ज्ञानदेवे रचिला पाया उभारिले देवालया... बहिणा फडकती ध्वजा तेणे रूप केले ओजा...' या राउळाच्या (संप्रदायाच्या) उभारणीत स्त्रियांचा किती सहभाग होता हे अधोरेखित होतेच. परंतु आता ते केवळ निरूपणापुरतेच न राहता, रस्त्यावर उतरलेल्या वारकऱ्यांच्या कृतीतून दिसले पाहिजे.

 

२०२५ आणि पुढील काळात, वारीतील महिलांचा सहभाग केवळ संख्यात्मक वाढ दर्शवत नाही, तर तो गुणात्मकदृष्ट्याही विकसित होत आहे. 'विठू माऊली' च्या संकल्पनेतून मिळालेल्या समतेच्या शिकवणीला प्रत्यक्ष जीवनात आणण्याची ही प्रक्रिया आहे. स्त्री-पुरुष दोघांचा समान सहभाग असला तरच वारकरी संप्रदायाची खरी समृद्धी होईल, हे वारकऱ्यांच्या मनात बिंबवले जात आहे. डोंबिवली ते पंढरपूर सायकल वारीसारखे नवनवीन उपक्रम, महिलांचा वाढता सक्रिय सहभाग आणि विविध क्षेत्रांतील त्यांचे नेतृत्व हेच दर्शवते की, महिला वारकरी आता केवळ 'अनुगामी' नाहीत, तर त्या या परंपरेच्या 'नेतृत्वकर्त्या' बनत आहेत.

 

वारीतील महिलांचे हे योगदान केवळ धार्मिक नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांच्या प्रवासाला दाद देणे, त्यांना भेडसावणाऱ्या आव्हानांवर लक्ष देणे आणि त्यांच्या प्रेरणादायी समर्पणाचा गौरव करणे महत्त्वाचे आहे. असे केल्याने, वारी केवळ श्रद्धेचीच नाही, तर सर्वांसाठी खरी समानता आणि सक्षमीकरणाची यात्रा राहील याची खात्री आपण करू शकतो.